वागर्थाविव१ संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये। जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ॥१॥ क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः। तितीषुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम्॥२॥ मन्दः कवियशःप्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम्। प्रांशुलभ्ये फले लोभादुबाहुरिव वामनः॥३॥ अथवा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन् पूर्वसूरिभिः। मणौ वज्रसमुत्कीर्ण सूत्रस्येवास्ति मे गतिः॥४॥ सोऽहमा १जन्मशुद्धीनामा २फलोदयकर्मणाम्। ३आसमुद्रक्षितीशानामा ४नाकरथवर्त्मनाम्॥५॥ ५यथाविधिहुताग्नीनां ६यथाकामाचतार्थनाम्। ७यथापराधदण्डानां ८यथाकालप्रबोधिनाम्॥६॥ ९त्यागाय संभृतार्थानां १०सत्याय मितभाषिणाम्। ११यशसे विजिगीषूणां १२प्रजायै गृहमेधिनाम्॥७॥ १३शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां १४यौवने विषयैषिणाम्। ५वार्द्धके मुनिवृत्तीनां १६योगेनान्ते तनुत्यजाम्*॥८॥ रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन्॥ तद्गुणैः कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदितः॥९॥ (१. पद्यमिदं प्रक्षिप्तमिति दक्षिणात्याः। * एते सर्वे गुणा रघावेव दशिता इति रघुरेवात्र नायकः। अजप्रभृति-ष्वेतेषां क्रमेण ह्रासात् तेषां रघुमाहात्म्यपर्यवसायित्वमेव व्यतिरेकविधया। मानुषवध्यस्य रावणस्य दशरथेनापि हन्तुं शक्यत्वे रामाद्यवतारः पुरुषदौर्बल्यसूचनमेव।) तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः। हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा॥१०॥ वैवस्वत मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम्। आसीन्महीक्षितामाद्यः प्रणवश्छन्दसामिव॥११॥ तदन्वये शुद्धिमति प्रसुतः शुद्धिमत्तरः। दिलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव॥१२॥ व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः शालप्रांशुर्महाभजः। आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इव श्रितः॥१३॥ सर्वातिरिक्तसारेण सर्वतेजोऽभिभाविना। स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वी क्रान्त्वा मेरुरवात्मना॥१४॥ आकारसदृश प्रज्ञ: प्रज्ञया सदशागमः। आगमैः सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः ॥१५॥ भीमकान्त पगुणैः स बभूवोपजीविनाम्। अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्ने रिवार्णवः ॥१६॥ रेखामात्रमपि क्षुण्णादामनोवर्मनः परम्। न व्यतीयुः प्रजास्तस्य नियन्तुर्नमिवृत्तयः ॥१७॥ प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत्। सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः॥१८॥ सेना परिच्छदस्तस्यद्वयमेवार्थसाधनम्। शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिमौर्वी धनुषि चातता ॥१९॥ तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च। फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव ॥२०॥ जुगोपात्मानमत्रस्तो भेजे धर्ममनातुरः। अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः सुखमन्वभूत्॥२१॥ ज्ञाने मौनं क्षमा शक्ती त्यागे श्लाघाविपर्ययः। गुणा गुणानुबन्धित्वात् तस्य सप्रसवा इव॥२२॥ अनाकृष्टस्य विषयैविद्यानां पारदश्वनः। तस्य धर्मरतेरासीद् वृद्धत्वं जरसी विना॥२३॥ प्रजानां विनयाधानाद् रक्षणाद् भरणादपि स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः॥२४॥ स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान् परिणेतुः प्रसूतये। अप्यर्थकामौ तस्याऽऽस्तां धर्म एव मनीषिणः॥२५॥ दुदोह ग स यज्ञाय सस्याय मघवा दिवम्। संपविनिमयेनोभो दधतुर्भ वनद्वयम्॥२६॥ न किलानुययुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यशः। व्यावृत्ती यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता॥२७॥ द्वेष्योऽपि संमतः शिष्टस्तस्यार्तस्य यथौषधम्। त्याज्यो दुष्टः प्रियोऽप्यासीदङ्गुलीवोरगक्षता॥२८॥ तं वेधा विदधे ननं महाभूतसमाधिना। तथाहि सर्वे तस्यासन् परार्थेकफला गुणाः ॥२९॥ स वेला-वप्र-वलयां परिखीकृतसागराम्। अनन्यशासनामुर्वी शशासकपुरीमिव॥३०॥ तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा। पत्नी सुदक्षिणेत्यासीदध्वरस्येवे दक्षिणा॥३१॥ कलत्रवन्तमात्मानमवरोधे महत्यपि। तया मेने मनस्विन्या लक्ष्म्या च वसुधाधिपः॥३२॥ तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्म-समुत्सुकः। विलम्बितफलैः कालं स निनाय मनोरथैः॥३३॥ संतानार्थाय विधये स्वभुजादवतारिता। तेन धूर्जगतो गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे॥३४॥ अथाभ्यर्थ्य विधातारं प्रयतौ पुत्रकाम्यया। तौ दम्पती वसिष्ठस्य गुरोर्जग्मतुराश्रमम्॥३५॥ स्निग्धगम्भीर-निर्दोषमेकं स्यन्दनमास्थितौ। प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव॥३६॥ मा भूदाश्रमपीडेति परिमेयपुरःसरौ। अनुभावविशेषात् तु सेनापरिवृताविव ॥३७॥ सेव्यमानौ सुखस्पर्शेः सालनिर्यासगन्धिभिः। पुष्परेणूत्किरैर्वातैराधूतवनराजिभिः॥३८॥ मनोभिरामाः शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखैः। षड्जसंवादिनीः केका द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः॥३९॥ परस्पराक्षि - सादृश्य - मदूरोज्झित - वर्मसु। मृगद्वन्द्वेषु पश्यन्तौ स्यन्दनाबद्धदृष्टिषु ॥४०॥ श्रेणीबन्धाद् वितन्वदभिरस्तम्भ तोरणस्रजम्। सारसैः कलनिहदैः क्वचिदुन्नमिताननौ ॥४१॥ पवनस्यानुकूलत्वात् प्रार्थनासिद्धिशंसिनः। रजोभिस्तुरगोत्कीर्णेरस्पृष्टालकवेष्टनी ॥४२॥ सरसीष्वरविन्दानां वीचिविक्षोभशीतलम्। आमोदमुपजिघ्रन्तौ स्वनिःश्वासानुकारिणम् ॥४३॥ ग्रामेष्वात्मविसृष्टेषु यूपचिह्नेषु यज्वनाम्। अमोघाः प्रतिगृह्णन्तावघ्नुपदमाशिषः॥४४॥ हैयङ्गवीनमादाय घोषवद्धानुपस्थितान्। नामधेयानि पृच्छन्तौ वन्यानां मार्गशाखिनाम्॥४५॥ काप्यभिख्या तयोरासीद् व्रजतोः शुद्धवेषयोः। हिमनिमु क्तयोयेंगे चित्राचन्द्रमसोरिव॥४६॥ तत् तद् भूमिपतिः पत्न्यै दर्शयन् प्रियदर्शनः। अपि लङ्घितमध्वानं बुबुधे न बुधोपमः॥४७॥ स दुष्प्रापयशाः प्रापदाश्रमं श्रान्तवाहनः। सायं संयमिनस्तस्य महर्षोर्महिषीसखः॥४८॥ वनान्तरादुपावृत्त : समित्कुशफलाहरैः। पूर्यमाणमदृश्याग्नि - प्रत्युद्यातैस्तपस्विभिः ॥४९॥ आकीर्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभिः। अपत्यैरिव नीवारभागधेयोचितै मृगैः॥५०॥ सेकान्ते मुनिकन्याभिस्तत्क्षणोज्झितवृक्षकम्। विश्वासाय विहङ्गानामालवालाम्बुपायिनाम्॥५१॥ आतपात्ययसंक्षिप्तनीवारासु निषादिभिः। मृगैर्वतित - रोमन्थ - मुटजाङ्गन - भूमिषु॥५२॥ अभ्युत्थिताग्निपिशुनैरतिथीनाश्रमोन्मुखान्। पुनानं पवनोधूर्तधूमैराहुतिगन्धिभिः॥५३॥ अथ यन्तारमादिश्य धुर्यान् विश्रामयेति सः। तामवारोयत् पत्नीं रथादेवततार च॥५४॥ तस्मै सभ्याः सभार्याय गोप्त्रे गुप्ततमेन्द्रियाः। अर्हणामर्हते चक्रुर्मुनयो नयचक्षुषे॥५५॥ विधेः सायंतनस्यान्ते स ददर्श तपोनिधिम्। अन्वासितमरुन्धत्या स्वाहयेव हविर्भुजम्॥५६॥ तयोर्जगृहतुः पादान् राजा राज्ञी च मागधी। तौ गुरुर्गुरुपत्नी चे प्रीत्या प्रतिननन्दतुः॥५७॥ तमातिथ्यक्रिया-शान्त-रथ-क्षोभ-परिश्रमम्। पप्रच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनि मुनिः॥५८॥ अथाथर्वनिर्धस्तस्य विजितारिपुरः पुरः। अथ्र्यामर्थपतिर्वाचमाददे वदतां वरः॥५९॥ उपपन्न ननु शिवं सप्तस्वङ्गेषु यस्य मे। दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम्॥६०॥ तव मन्त्रकृतो मन्त्रैर्दुरात् प्रशमितारिभिः। प्रत्यादिश्यन्त इव मे दृष्टलक्ष्यभदः शराः॥६१॥ हविरावजतं होतस्त्वया विधिवदग्निषु। वृष्टिर्भवति सस्यानामवग्रहविशोषिणाम्॥६२॥ पुरुषायुषजीविन्यो निरातङ्का निरीतयः। यन्मदीयाः प्रजास्तस्य हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम्॥६३॥ त्वयैवं चिन्त्यमानस्य गुरुणा ब्रह्मयोनिना। सानुबन्धाः कथं न स्युः संपदो मे निरापदः॥६४॥ किन्तु वध्वां तवैतस्यामदष्टसदृशप्रजम्। न मामवति सद्वीपा रत्नसूरपि मेदिनी॥६५॥ नूनं मत्तः परं वंश्याः पिण्डविच्छेददशिनः। न प्रकामभुजः श्राद्धे स्वधासंग्रहतत्पराः॥६६॥ मत्परं दुर्लभं मत्वा नूनमावजितं मया। पयः पूर्वैः स्वनिःश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते॥६७॥ सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः। प्रकाशश्वाप्रकाशश्च लोकालोक इवाचलः॥६८॥ लोकान्तरसुखं पुण्यं तपोदानसमुद्भवम्। संततिः शुद्धवंश्या हि परत्रेह च शर्मणे॥६९॥ तया हीनं विधातर्मा कथं पश्यन् न दूयसे। सिक्त स्वयमिव स्नेहाद् वन्ध्यमाश्रमवृक्षकम्॥७०॥ असह्यपीडं भगवन्नृणमन्त्यमवेहि मे। अरुन्तुदमिवालानमनिर्वाणस्य दन्तिनः ॥७१॥ तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि। इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदधीना हि सिद्धयः॥७२॥ इति विज्ञापितो राज्ञा ध्यानस्तिमितलोचनः। क्षणमात्रमृषिस्तस्थौ सुप्तमीन इव ह्रदः॥७३॥ सोऽपश्यत् प्रणिधानेन संततेः स्तम्भकारणम्। भावितात्मा भुवो भर्तुरथैनं प्रत्यबोधयत्॥७४॥ पुरा शक्रमुपस्थाय तवोर्वी प्रति यास्यतः। आसीत् कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि ॥७५॥ धर्मलोपभयाद् राज्ञीमृतुस्नातामिमां स्मरन्। प्रदक्षिणक्रियाहयां तस्यां त्वं साधु नाचरः॥७६॥ १अवजानासि मां यस्मादतस्ते न भविष्यति। मत्प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा॥७७॥ स शापो न त्वया राजन् न च सारथिना श्रुतः। नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे॥७८॥ ईप्सितं तदवज्ञानाद् विद्धि सार्गलमात्मनः। प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः॥७९॥ हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः। भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति॥८०॥ (१. पद्यमिदं त्याज्यमित्यरहस्यज्ञाः। मेघविद्युदिव कामधेनुः प्रकृतिः। अतएव ‘भुजङ्गपिहिता' रघु० १॥८०। मनुष्यस्तविकृतिमेव सेवेत। अत्रास्मल्लेखः ‘नन्दिनीविद्ये'ति।) स त्वमेकान्तरां तस्याः मदीयां वत्समातरम्।1 आराधय सपत्नीक: प्रीता कामदुघा हि सा॥८१॥ इति वादिन एवास्य होतुराहुतिसाधनम्। अनिन्द्या नन्दिनी नाम धेनुराववृते वनात्॥८२॥ ललाटोदयमाभग्नं पल्लवस्निग्धपाटला। बिभ्रती श्वेतरोमाङ्क संध्येव शशिनं नवम्॥८३॥ भुवं कोष्णेन कुण्डोध्नी मेध्येनावभृथादपि। प्रस्नवेनाभिवर्षन्ती वत्सालोकप्रवतिना॥८4॥ रजःकणैः खुरोधूतैः स्पृशभिर्गात्रमन्तिकात्। तीर्थाभिषेकजांशुद्धिमादधाना महीक्षितः॥८५॥ तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधिः। याज्यमाशंसितावन्ध्यप्रार्थनं पुनरब्रवीत्॥८६॥ अदूरवर्तनीं सिद्ध राजन् विगणयात्मनः। उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्तित एव यत्॥८७॥ वन्यवृत्तिरिमां शश्वदात्मानुगमनेन गाम्। 2विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि॥८८॥ प्रस्थितायां प्रतिष्ठेथाः स्थितायां स्थितिमाचरेः। निषण्णायां निषीदास्यां पीताम्भसि पिबेरपः॥८९॥ वधूभक्तिमती चैनामचतामातपोवनात्। प्रयता प्रातरन्वेतु सायं3 प्रत्युव्रजेदपि॥९०॥ (१. उदयपुरादिहस्तलेखेष्वयमेव पाठः। ‘सुतां तदीयां सुरभेः कृत्वाप्रतिनिधि शुचिः'- म. २. गां विद्यां च यौगपद्येन प्रसादयेति गुरोरादेशः। एवं च ‘नन्दिनी' नाम धेनुविशेषो विद्याविशेषश्च। तदत्र प्रासंगिकोभयोपमा। ३. प्रत्युत्प्रयातु चेति युज्येत वक्तुम्।) इत्याप्रसादादस्यास्त्वं परिचर्यापरो भव। अविघ्नमस्तु ते स्थेयाः पितेव धुरि पुत्रिणाम् ॥९१॥ तथेति प्रतिजग्राह प्रीतिमान् सपरिग्रहः। आदेशं देशकालज्ञः शिष्यः शासितुरानतः॥९२॥ अथ प्रदोषे दोषज्ञः संवेशाय विशांपतिम्। सूनुः सूनृतवाक् स्रष्टुविससजेंजितश्रियम् ॥९३॥ सत्यामपि तपःसिद्धौ नियमापेक्षया मुनिः। कल्पवित् कल्पयामास वन्यामेवास्य संविधाम्॥९४॥ निर्दिष्टां कुलपतिना स पर्णशाला-मध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीयः। तच्छिष्याध्ययननिवेदितावसानां संविष्ट: कुशशयने निशां निनाय ॥९५॥ ॥ इति श्रीमहाकविकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये वसिष्ठाश्रमे नन्दिनीविद्याधिगमो नाम प्रथमः सर्गः॥

अथ प्रजानामधिपः प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम्। वनाय प्रीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच॥१॥ तस्याः खुरन्यासपवित्रपांसुमपांसुलानां धुरि कीर्तनीया। मागं मनुष्येश्वरधर्मपत्नी श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरवगच्छत्॥२॥ निवर्य राजा दयितां दयालुस्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभिः। पयोधरोभूत चतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम्॥३॥ व्रताय तेनानुचरेण धेनोन्य॑षेधि शेषोऽप्यनुयायिवर्गः। न चान्यतस्तस्य शरीररक्षा स्ववीर्यगुप्ता हि मनोः प्रसूतिः॥४॥ अस्वादवभिः कवलेस्तृणानां कण्डूयनैर्दशनिवारणैश्च। अव्याहतैः स्वैरगतैः स तस्याः सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत्॥५॥ स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयातां निषेदुषोमासनबन्धधीरः। जलाभिलाषी जलमाददानां छायेव तां भूपतिरवगच्छत्॥६॥ स न्यस्तचिह्नामपि राजलक्ष्मीं तेजोविशेषानुमितां दधानः। आसीदनाविष्कृतदानराजिरन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः॥७॥ लताप्रतानोग्रथितः स केशरधिज्यधन्वा विचचार दावम्। रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनोर्वन्यान् विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान्॥८॥ विसृष्टपाश्र्वानुचरस्य तस्य पाश्र्वद्रुमाः पाशभृता समस्य। उदीरयामासुरिवोन्मदानामालोकशब्दं वयसां विरावैः ॥९॥ मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं तमर्त्यमारादभिवर्तमानम्। अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैराचारलाजैरिव पौरकन्याः ॥१०॥ धनुर्भ तोऽप्यस्य दयाई भावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशः। विलोकयन्त्यो वपुरापुरक्ष्णां प्रकामविस्तारफलं हरिण्यः॥११॥ स कीचकैमरुतपूर्णरन्ध्र: कूजभिरापादितवंशकृत्यम्। शुश्राव कुजेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः॥१३॥ पृक्तस्तुषारैगरिनिर्झराणामनोकहाकम्पितपुष्पगन्धिः। तमातपक्लाम्तमनातपत्रमा चारपूतं पवनः सिषेवे॥१२॥ शशाम वृष्टयापि विना दवाग्निरासीद् विशेषां फलपुष्पवृद्धिः। ऊनं न सत्त्वेष्वधिको ववाधे तस्मिन् वनं गोप्तरि गाहमाने॥१४॥ संचारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम्। प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च1 धेनुः॥१५॥ तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थामन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः। बभौ च सा तेन सतां मतेन श्रद्धेव साक्षाद् विधिनोपपन्ना॥१६॥ स पल्वलोत्तीर्णवराहयूथान्यावासवृक्षोन्मुखबहिणानि। ययौ मृगाध्यासितशाद्वलानि श्यामायमानानि वनानि पश्यन्॥१७॥ पीनभारोद्वहनप्रयत्नाद् गृष्टिगुरुत्वाद् वपुषो नरेन्द्रः। उभावलचक्रतुरञ्चिताभ्यां तपोवनावृत्तिपथं गताभ्याम्॥१८॥ वसिष्ठधेनोरनुयायिनं तमावर्तमानं वनिता वनान्तात्। पपौ निमेषालसपक्ष्मपङ्क्तिरुपोषिताभ्यामिव लोचनाभ्याम्॥१९॥ पुरस्कृता वर्मनि पाथवेन प्रत्युद्गता पार्थिवधर्मपत्न्या। तदन्तरे सा विरराज धेनुदिनक्षपामध्यगतेव सन्ध्या॥२०॥ (१. प्रस्तुतोभयौपमा। तत्रापि धेनुः पूर्वप्रसङ्गागतेति दीपकमेवात्र युक्तम्।) प्रदक्षिणीकृत्य पयस्विनीं तां सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता। प्रणम्य चानचे विशालमस्याः शृङ्गान्तरं द्वारमिवार्थसिद्धेः॥२१॥ वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपर्या प्रत्यग्रहीत् सेति ननन्दतुस्तौ। भक्त्योपपन्नेषु हि तविधानां प्रसादचिह्नानि पुरःफलानि ॥२२॥ गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ समाप्य सान्ध्यं च विधि दिलीपः। दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं भेजे भुजोच्छिन्नरिपुनिषण्णाम्॥२३॥ तामन्तिकन्यस्तवलिप्रदीपमन्वास्य गोप्ता गृहिणीसहायः। क्रमेण सुप्तामनु संविवेश सुप्तोत्थितां प्रातरनूदतिष्ठत्१ ॥२४॥ इत्थं व्रतं धारयंतः प्रजार्थं समं महिष्या महनीयकीर्तेः। सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दोनोद्धरणोचितस्य॥२५॥ अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावं जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः। गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश॥२६॥ सा दुष्प्रधर्षा मनसापि हिंस्ररित्यद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन। अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष॥२७॥ तदीयमाक्रन्दितमार्तसाधो-हानिवद्ध-प्रतिशब्ददीर्घम्। रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम्॥२८॥ स पाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्धरः केसरिणं ददर्श। अधित्यकायामिव धातुमय्यां लोध्रद्रुमं सानुमतः प्रफुल्लम्॥२९॥ ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः। जाताभिषङ्गो नृपतिनिषङ्गादुद्धर्तुमैच्छत् प्रसभोद्धतारिः ॥३०॥ (१. नन्दिनी हि विद्या। सा च बुद्धिः। बुद्धिहि पूर्वमेव जागत्ति, पश्चात् पुमान्।) वामेतरस्तस्य करः प्रहर्तुर्नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे। सक्ताङ्गुलिः सायकपुड्स एव चित्रापितारम्भ इवावतस्थे॥३१॥ बाहु-प्रतिष्टम्भ-विवृद्ध--मन्युरभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशभिः। राजा , स्वतेजोभिरदह्यतान्तभॊगीव मन्त्रौषधिरुद्धवीर्यः ॥३२॥ तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनुर्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम्। विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ सिहोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः॥३३॥। अलं महीपाल तव श्रमेण प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात्। न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः शिलोच्चये मूच्र्छति मारुतस्य॥३४॥ कैलासगौरं वृषमारुरुक्षोः पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम्। अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम्॥३५॥ अमं पुरः पश्यसि देवदारु१ पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन। यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः॥३६॥ कण्डूयमानेन कट कदाचिद् वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य। अथैनमद्रेस्तनया शुशोच सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रैः॥३७॥ तदाप्रभृत्येव वनद्विपानां त्रासार्थमस्मिन्नहमद्रिकुक्षौ। व्यापारितः शूलभृता विधाय सिहत्वमङ्कागतसत्त्ववृत्ति॥३८॥ तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण। उपस्थिता शोणितपारणा मे सुरद्विषश्चान्द्रमसी सुधैव॥३९॥ स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां गुरोर्भवान् दशितशिष्यभक्तिः। शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद् यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति॥४०॥ (१. अनेन कुमारसंभवं प्रागरच्यतेत्यनुमीयेत, तत्र ५।१४ पद्ये ‘गुहोऽपियेषामि'-त्याद्युक्तेः।) इति प्रगल्भं पुरुषाधिराजो मृगाधिराजस्य वचो निशम्य। प्रत्याहतास्त्री गिरिशप्रभावादात्मन्यवज्ञां शिथिलीचकार॥४१॥ प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे तत्पूर्वभङ्गे वितथप्रयत्नः। जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः॥४२॥ संरुद्धचेष्टस्य मृगेन्द्र कामं हास्यं वचस्तद् यदहं विवक्षुः। अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद सर्वं भवान् भावमतोऽभिधास्ये॥४३॥ मान्यः स मे स्थावरजङ्गमानां सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतुः। गुरोरपीदं धनमाहिताग्नेर्नश्यत् पुरस्तादनुपेक्षणीयम्॥४४॥ स त्वं मदीयेन शरीरवृत्ति देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद। दिनावसानोत्सुकवालवत्सा विसृज्यतां धेनुरियं महर्षेः॥४५॥ अथान्धकारं गिरिगह्वराणां दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन्। भूयः स भूतेश्वरपाश्र्ववर्ती किंचिद् विहस्यार्थपति बभाषे॥४६॥ एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वं नवं वय: कान्तमिदं वपुश्च। अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् विचारविमूढः प्रतिभासि मे त्वम्॥४७॥ भूतानुकम्पा तव चेदिये गौरेका भवेत् स्वस्तिमती त्वदन्ते। जीवन् पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः प्रजाः प्रजानाथ पितेव पासि॥४८॥ अथैकधेनोरपराधचण्डाद् गुरोः कृशानुप्रतिमाद् विभेषि। शक्योऽस्य मन्युर्भवता विनेतुं गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नीः॥४९॥ तद् रक्ष कल्याणपरम्पराणां भोक्तारमूर्जस्वलमात्मदेहम्। महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नमृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः॥५०॥ एतावदुक्त्वा विरते मृगेन्द्र प्रतिस्वनेनास्य गुहागतेन। शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चैः प्रीत्या तमेवार्थमभाषतेव॥५१॥ निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनस्प्युवाच। धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या निरीक्ष्यमाणः सुतरां दयालुः॥५२॥ क्षतात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः। राज्येन किं तदविपरीतवृत्तेः प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा॥५३॥ कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेविश्राणनाच्चान्यपयस्विनीनाम्। इमामनूनां सुरभेरवेहि रुद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयाऽस्याम् ॥५४॥ सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण न्याय्या मया मोचयितुं भवत्तः। न पारणा स्याद् विहता तवैवं भवेदलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः॥५५॥ भवानपीदं परवानवैति महान् हि यत्नस्तव देवदारौ। स्थातुं नियोक्तुर्नहि शक्यमग्ने विनाश्य रक्ष्यं स्वयमक्षतेन॥५६॥ किमप्यहिंस्यस्तव चेन्मतोऽहं यशःशरीरे भव मे दयालुः। एकान्तविध्वंसिषु मविधानां पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु॥५७॥ संवन्धमाभाषणपूर्वमाहुवृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते। तद् भूतनाथानुग नार्हसि त्वं सम्वन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम्॥५८॥ तथेति गामुक्तवते दिलीपः सद्य:प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः। स न्यस्तशस्त्रो हरये स्वदेहमुपानयत् पिण्डमिवामिषस्य ॥५९॥ तस्मिन् क्षणे पालयितुः प्रजानामुत्पश्यतः सिंहनिपातमुग्रम्। अवाङ्मुखस्योपरि पुष्पवृष्टिः पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥६०॥ उत्तिष्ठ वत्सेत्यमृतायमानं वचो निशम्योत्थितमुत्थितः सन्। ददर्श राजा जननीमिव स्वां गामग्रतः प्रस्रविणीं न सिंहम्॥६१॥ तं विस्मितं धेनुरुवाच साधो मायां मयोद्भाव्य परीक्षितोऽसि। ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि प्रभुः प्रहर्तुं किमुतान्यहिंस्राः ॥६२॥ भक्त्या गुरौ मय्यनुकम्पया च प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व। न केवलानां पयसां प्रसूतिमवेहि मां कामदुधां प्रसन्नाम्॥६३॥ ततः समानीय स मानितार्थी हस्ती स्वहस्ताजितवीरशब्दः। वंशस्य कर्तारमनन्तकीत्ति सुदक्षिणायां तनयं ययाचे॥६४॥ संतानकामाय तथेति कामं, राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा। दुग्ध्वा पयः पत्रपुटे मदीयं पुत्रोपभुक्ष्वेति तमादिदेश॥६५॥ वत्सस्य होमार्थविधेश्व शेषमृषेरनुज्ञामधिगम्य, मातः। औधस्यमिच्छामि तवोपभोक्तुं षष्ठांशमुर्त्या इव रक्षितायाः ॥६६॥ इत्थं क्षितीशेन वसिष्ठधेनुर्विज्ञापिता प्रीततरा बभूव। तदन्विता हैमवताच्च कुक्षेः प्रत्याययावाश्रममश्रमेण॥६७॥ तस्याः प्रसन्नेन्दुमुखः प्रसावं गुरुनृपाणां गुरवे निवेद्य। प्रहर्षचिह्नानुमितं प्रियायै शशंस वाचा पुनरुक्तयेव॥६८॥ स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम्। पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञः शुभ्र' यशो मूर्त मिवातितृष्णः ॥६६॥ प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते प्रास्थानिक स्वस्त्ययनं प्रयुज्य। तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानी प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः ॥७०॥ प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताशमनन्तरं भर्तुररुन्धतीं च। धेनुं सवत्सां च नृपः प्रतस्थे सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभावः ॥७१॥ श्रोत्राभिरामध्वनिना रथेन स धर्मपत्नीसहितः सहिष्णुः। ययावनुघातसुखेन मार्ग स्वेनेव पूर्णेन मनोरथेन॥७२॥ तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन प्रजाः प्रजार्थव्रतकशिताङ्गम्। नेत्रैः पपुस्तृप्तिमनाप्नुवभिर्नवोदयं नाथमिवौषधीनाम्॥७३॥ पुरन्दरश्रीः पुरमुत्पताकं प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमानः। भुजे भुजङ्गेन्द्रसमानसारे भूयः स भूमेधुरमाससञ्ज॥७४॥ अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः। सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्य तमेशम्। नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः॥७५॥ ॥ इति श्रीमहाकविकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये सुदक्षिणागर्भाधानो नाम द्वितीयः सर्गः॥

अथेप्सितं भर्तुरुपस्थितोदयं सखीजनोद्वीक्षणक्ॐउदीमुखं। निदानं इक्ष्वाकुकुलस्य संततेः सुदक्षिणा दौर्हृदलक्षणं दधौ।। ३.१।। शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना। तनुप्रकाशेन विचेयतारका प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी।। ३.२।। ततो विशांपत्युरनन्यसंततेर्मनोरथं किंचिदिवोदयोन्मुखं। अनन्यसौहार्दरसस्य दोहदं प्रिया प्रपेदे प्रकृतिप्रियंवदा।। ३.२आ।। मुखेन सा केतकपत्त्रपाण्डुना कृशाङ्गयष्टिः परिमेयभूषणा। स्थिताल्पतारां करुणेन्दुमण्डलां विभातकल्पां रजनीं व्यडम्बयथ्।। ३.२भ्।। तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरो रहस्युपाघ्राय न तृप्तिं आययौ। करीव सिक्तं पृषतैः पय्ॐउचां शुचिव्यपाये वनराजिपल्वलं।। ३.३।। दिवं मरुत्वानिव भोक्ष्यते भुवं दिगन्तविश्रान्तरथो हि तत्सुतः। अतोऽभिलाषे प्रथमं तथाविधे मनो बबन्धान्यरसान्विलङ्घ्य सा।। ३.४।। न मे ह्रिया शंसति किंचिदीप्सितं स्पृहावती वस्तुषु केषु मागधी। न हीष्टं अस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेर्प्रियासखीरुत्तरकोसलेश्वरः।। ३.५।। उपेत्य सा दोहददुःखशीलतां यदेव वव्रे तदपश्यदाहृतं। न हीष्टं अस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेरभूदनासाद्यं अधिज्यधन्वनः।। ३.६।। क्रमेण निस्तीर्य च दोहदव्यथां प्रचीयमानावयवा रराज सा। पुराणपत्त्रापगमादनन्तरं लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा।। ३.७।। दिनेषु गच्छत्सु नितान्तपीवरं तदीयं आनीलमुखं स्तनद्वयं। तिरश्चकार भ्रमराभिलीनयोः सुजातयोः पङ्कजकोशयोः श्रियम्)।। ३.८।। निधानगर्भां इव सागराम्बरां शमीं इवाभ्यन्तरलीनपावकां। नदीं इवान्तःसलिलां सरस्वतीं नृपः ससत्त्वां महिषीं अमन्यत।। ३.९।। प्रियानुरागस्य मनःसमुन्नतेर्भुजार्जितानां च दिगन्तसंपदां। यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रिया धृतेश्च धीरः सदृशीर्व्यधत्त सः।। ३.१०।। सुरेन्द्रमात्राश्रितगर्भगौरवात्प्रयत्नमुक्तासनया गृहागतः। तयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृपः।। ३.११।। कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि। पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवं अभ्रीतं इव।। ३.१२।। ग्रहैस्ततः पञ्चभिरुच्चसंश्रयैरसूर्यगैः सूचितभाग्यसंपदं। असूत पुत्रं समये शचीसमा त्रिसाधना शक्तिरिवार्थं अक्षयं।। ३.१३।। दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः प्रदक्षिणार्चिर्हविरग्निराददे। बभूव सर्वं शुभशंसि तत्क्षणं भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशां।। ३.१४।। अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा। निशीथदीपाः सहसा हतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव।। ३.१५।। जनाय शुद्धान्तचराय शंसते कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरं। अदेयं आसीत्त्रयं एव भूपतेः शशिप्रभं छत्त्रं उभे च चामरे।। ३.१६।। समीक्ष्य पुत्रस्य चिरान्मुखं पिता निधानकुम्भस्य युवेव दुर्गतः। मुदा शरीरे प्रबभूव नात्मनः पयोधिरिन्दूदयमूर्छितो यथा।। ३.१६*।। निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा नृपस्य कान्तं पिबतः सुताननं। महोदधेः पूर इवेन्दुदर्शनाद्गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि।। ३.१७।। स जातकर्मण्यखिले तपस्विना तपोवनादेत्य पुरोधसा कृते। दिलीपसूनुर्मणिराकरोद्भवः प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ।। ३.१८।। सुखश्रवा मङ्गलतूर्यनिस्वनाः प्रमोदनृत्यैः सह वारयोषितां। न केवलं सद्मनि मागधीपतेः पथि व्यजृम्भन्त दिवौकसां अपि।। ३.१९।। न संयतस्तस्य बभूव रक्षितुर्विसर्जयेद्यं सुतजन्महर्षितः। ऋणाभिधानात्स्वयं एव केवलं तदा पितःणां मुमुचे स बन्धनाथ्।। ३.२०।। शुतस्य यायादयं अन्तं अर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः। अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थं अर्थविच्चकार नाम्ना रघुं आत्मसंभवं।। ३.२१।। पितुः प्रयत्नात्स समग्रसंपदः शुभैः शरीरावयवैर्दिने दिने। पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः।। ३.२२।। उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरंदरौ। तथा नृपः सा चु सुतेन मागधी ननन्दतुस्तत्सदृशेन तत्समौ।। ३.२३।। रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयं। विभक्तं अप्येकसुतेन तत्तयोः परस्परस्योपरि पर्यचीयत।। ३.२४।। उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयां अवलम्ब्य चाङ्गुलिं। अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भकः।। ३.२५।। तं अङ्कं आरोप्य शरीरयोगजैः सुखैर्निषिञ्चन्तं इवामृतं त्वचि। उपान्तसंमीलितलोचनो नृपश्चिरात्सुतस्पर्शरस्ज्ञतां ययौ।। ३.२६।। तं अङ्कं आरोप्य शरीरयोगजैः स्थितेरभेत्ता स्थितिमन्तं अन्वयं। स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्र्यवर्तिना पतिः प्रजानां इव सर्गं आत्मनः।। ३.२७।। स वृत्तचौलश्चलकाकपक्षकैरमात्यपुत्रैः सवयोभिरन्वितः। लिपेर्यथावद्ग्रहणेन वाङ्मयं नदीमुखेनेव समुद्रं आविशथ्।। ३.२८।। अथोपनीतं विधिवद्विपश्चितो विनिन्युरेनं गुरवो गुरुप्रियं। अवन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरर्भके ततार विद्याः पवनातिपातिभिर्।। ३.२९।। धियः समग्रैः स गुणैरुदारधीः क्रमाच्चतस्रश्चतुरर्णवोपमाः। ततार विद्याः पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरितां इवेश्वरः।। ३.३०।। त्वचं स मेध्यां परिधाय रौरवीं अशिक्षतास्त्रं पितुरेव मन्त्रवथ्। न केवलं तद्गुरुरेकपार्थिवः क्षितावभूदेकधनुर्धरोऽपि सः।। ३.३१।। महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव द्विपेन्द्रभावं कलभः श्रयन्निव। रघुः क्रमाद्यौवनभिन्नशैशवः पुपोष गाम्भीर्यमनोहरं वपुः।। ३.३२।। अथास्य गोदानविधेरनन्तरं विवाहदीक्षां निरवर्तयद्गुरुः। नरेन्द्रकन्यास्तं अवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभुः।। ३.३३।। युवा युगव्यायतबाहुरंसलः कपाटवक्षाः परिणद्धकंधरः। वपुःप्रकर्षादजयद्गुरुं रघुस्तथापि नीचैर्विनयाददृश्यत।। ३.३४।। ततः प्रजानां चिरं आत्मना धृतां नितान्तगुर्वीं लघयिष्यता धुरं। निसर्गसंस्कारविनीत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक्।। ३.३५।। नरेन्द्रमूलायतनादनन्तरं घनव्यपायेन गभस्तिमानिव। अगच्छदंशेन गुणाभिलाषिणी नवावतारं कमलादिवोत्पलं।। ३.३६।। विभावसुः सारथिनेव वायुना घनव्यपायेन गभस्तिमानिव। बभूव तेनातितरां सुदुःसहः कटप्रभेदेन करीव पार्थिवः।। ३.३७।। नियुज्य तं ह्ॐअतुरंगरक्षणे धनुर्धरं राजसुतैरनुद्रुतं। अपूर्णं एकेन शतक्रतूपमः शतं क्रतूना अपविघ्नं आप सः।। ३.३८।। ततः परं तेन मखाय वज्वना तुरंगं उत्सृष्टं अनर्गलं पुनः। धनुर्भृतां अग्रत एव रक्षिणां जहार शक्रः किल गूढविग्रहः।। ३.३९।। विषादलुप्तप्रतिपत्ति विस्मितं ममैव येनेह तुरंगं ईक्षसे। धेन्वा निशम्येति वचः समीर्तं श्रुतप्रभावा ददृशेऽथ नन्दिनी।। ३.४०।। स्वेदाम्बुना मार्जय पुत्र लोचने ममैव येनेह तुरंगं ईक्षसे। धेन्वा निशम्येति वचः समीरितं मुदं परां आप दिलीपनन्दनः।। ३.४०*।। तदङ्गनिस्यन्दजलेन लोचने प्रमृज्य पुण्येन पुरस्कृतः सतां। अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः।। ३.४१।। स पूर्वतः पर्वतपक्षशातनं ददर्श देवं नरदेवसंभवः। पुनः पुनः सूतनिषिद्धचापलं हरन्तं अश्वं रथरश्मिसंयतं।। ३.४२।। स पूर्वतः पर्वतपक्षशातनं हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः। अवोचदेनं गन्गस्पृशा रघुः स्वरेण धीरेण निवर्तयन्निव।। ३.४३।। मखांशभाजां प्रथमो मनीषिभिस्त्वं एव देवेन्द्र सदा निगद्यसे। अजस्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरोः क्रियाविघाताय कथं प्रवर्तसे।। ३.४४।। त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा। स चेत्स्वयं करमसु धर्मचारिणां त्वं अन्तरायो भवसि च्युतो विधिः।। ३.४५।। तदङ्गं अग्र्यं मघवन्महाक्रतोरमुं तुरंगं प्रतिमोक्तुं अर्हसि। पतःश्रुतेर्दर्शयितार ईश्वरा मलीमसां आददते न पद्धतिं।। ३.४६।। इति प्रगल्भं रघुणा समीरितं वचो निशम्याधिपतिर्दिवौकसां। निवर्तयां आस रथं सविस्मयः प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुं उत्तरं।। ३.४७।। यदात्थ राजन्यकुमार तत्तथा यशस्तु रक्ष्यं परतो यशोधनैः। जगत्प्रकाशं तदशेषं इज्यया भवद्गुरुर्लङ्घयितुं ममोद्यतः।। ३.४८।। हरिर्यथैकः पुरुशोत्तमः स्मृतो महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः। तथा विदुर्मां मुनयः शतक्रतुं द्वितीयगामी न हि शब्द एष नः।। ३.४९।। अतोऽयं अश्वः कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारितः। अलं प्रयत्नेन तवात्र मा निधाः पदं पदव्यां सगरस्य संततेः।। ३.५०।। ततः प्रहस्यापभयः पुरंदरं पुनर्बभाषे तुरगस्य रक्षिता। गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवान्।। ३.५१।। स एवं उक्त्वा मघवन्तं उन्मुखः करिष्यमाणः सशरं शरासनं। अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपुःप्रकर्षेण विडम्बितेश्वरः।। ३.५२।। रघोरवष्टम्भमयेन पत्त्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः। नवाम्बुदानीकमुहूर्तलाञ्छने धनुष्यमोघं समधत्त सायकं।। ३.५३।। दिलीपसूनोः स बृहद्(?) भुजान्तरं प्रविश्य भीमासुरशोणितोचितः। पपावनास्वादितपूर्वं आशुगः कुतूहलेनेव मनुष्यशोणितं।। ३.५४।। हरेः कुमारोऽपि कुमारविक्रमः सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ। भुजे शचीपत्त्रविशेषकाङ्किते स्वनामचिह्नं निचखान सायकं।। ३.५५।। जहार चान्येन मयूरपत्त्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजं। चुकोप तस्मै स भृशं सुरश्रियः प्रसहय केशव्यपरोपणादिव।। ३.५६।। तयोरुपान्तस्थितसिद्धसैनिकं गरुत्मदाशीविशभीमदर्शनैः। बभूव युद्धं तुमुउलं जयैषिणोरध्ॐउखैरूर्ध्वमुखैश्च पत्त्रिभिः।। ३.५७।। अतिप्रबन्धप्रहितास्त्रवृष्टिभिस्तं आश्रयं दुष्प्रहस्य तेजसः। शशाक निर्वापयितुं न वासवः स्वतश्च्युतं वह्निं इवाद्भिरम्बुदः।। ३.५८।। ततः प्रकोष्ठे हरिचन्दनाङ्किते प्रमथ्यमानार्णवधीर। रघुः शशाङ्कार्धमुखेन पत्त्रिणा शरासनज्यां अलुनाद्विडौजसः।। ३.५९।। स चापं उत्सृज्य विवृद्धमत्सरः प्रणाशनाय प्रबलस्य विद्विषः। महीध्रपक्षव्यपरोपणोचितं स्फुरत्प्रभामण्डलं अस्त्रं आददे।। ३.६०।। रघुर्भृशं वक्षसि तेन ताडितः पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभिः। निमेषमात्रादवधूय तद्व्यथां सहोत्थितः सैनिकहर्षनिस्वनैः।। ३.६१।। तथापि शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे बिपक्षभावे चिरं अस्य तस्थुषः। तुतोष वीर्यातिशयेन वृत्रहा पदं हि सर्वत्र गुणैर्निधीयते।। ३.६२।। असङ्गं अद्रिष्वपि सारवत्तया न मे त्वदन्येन विसोढं आयुधं। अवेहि मां प्रीतं ऋते तुरंगमात्किं इच्छसीति स्फुटं आह वासवः।। ३.६३।। ततो निषङ्गादसमग्रं उद्धृतं सुवर्णपुङ्खद्युतिरञ्जिताङ्गुलिं। नरेन्द्रसूनुः प्रतिसंहरन्निषुं प्रियंवदः प्रत्यवदत्सुरेश्वरं।। ३.६४।। अमोच्यं अश्वं यदि मन्यसे प्रभो ततः समाप्ते विधिनैव कर्मणि। अजस्रदीक्षाप्रयतः स मद्गुरुः क्रतोरशेषेण फलेन युज्यतां।। ३.६५।। यथा च वृत्तान्तं इमं सदोगतस्त्रिलोचनैकांशतया दुरासदः। तवैव संदेषहराद्विशंपतिः शृणोति लोकेश तथा विधीयतां।। ३.६६।। तथेति कामं प्रतिशुश्रुवान्रघोर्यथागतं मातलिसारथिर्ययौ। नृपस्य नातिप्रमनाः सदोगृहं सुदक्षिनासूनुरपि न्यवर्तत।। ३.६७।। तं अभ्यनन्दत्प्रथमं प्रबोधितः प्रजेश्वरः शासनहारिणा हरेः। परामृशन्हर्षजडेन पाणिना तदीयं अङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितं।। ३.६८।। इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः। समारौरुक्षुर्दिवं आयुषः क्षये ततान सोपानपरंपरां इव।। ३.६९।। अथ स विषव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणं। मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये गलितवयसां इक्ष्वाकूणा इदं हि कुलव्रतम्।। ३.७०। ॥ इति श्रीमहाकविकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये रघुराज्याभिषेको नाम तृतीयः सर्गः॥