गीत गुंज (कुंज) : सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला

Geet (Kunj) : Suryakant Tripathi Nirala

1. वरद हुई शारदा जी हमारी

वरद हुई शारदा जी हमारी,
पहनी वसंत की माला संवारी ।

लोक विशोक हुए, आंखों से
उमड़े गगन लाखों पांखों से,
कोयलें मंजरी की शाखों से,
गाएं सुमंगल होली तुम्हारी ।

नाचे मयूर प्रात के फूटे
पात के मेघ तले, सुख लूटे,
कामिनी के मन मूठ से छूटे,
मिलने खिलने की ललकी निवारी ।

2. कूची तुम्हारी फिरी कानन में

कूची तुम्हारी फिरी कानन में,
फलों के आनन आनन में ।

फूटे रंग वसंती, गुलाबी,
लाल पलास, लिये सुख, स्वाबी;
नील, श्वेत शतदल सर के जल,
चमके हैं केशर पंचानन में ।

3. फिर उपवन में खिली चमेली

फिर उपवन में खिली चमेली,
मन्द पवन गंध की अकेली ।

छीन लिये सुख साज आज के,
रूपवती युवती समाज के-
बादल के दल के दल के बल
कोमल कमल विलास सहेली ।

अपराजिता, नयन की सुनियत,
अपने ही यौवन से विव्रत,
जूही, मालती आदिक सखियां
हंसती, करती हैं रंगरेली ।

4. मालती खिली, कृष्ण मेघ की

मालती खिली, कृष्ण मेघ की ।

छायाकुल की गयी धरा
कर पीड़न से मधुरतरा-
विपुल पल्लवित मनोहरा,
दृगों से मिली ।

स्निग्ध हो गया निदाघ-दाह,
मन्द-मन्द गंध का प्रवाह,
गली-गली गीला उत्साह,
पत्रिका हिली ।

उग आये अंकुर जीवन,
धान, ज्वार, अरहर ओ सन,
बही पुन: गंध से पवन
पके आम की ।

5. शरत की शुभ्र गंध फैली

शरत की शुभ्र गंध फैली;
खुली ज्योत्सना की सित शैली ।

काले बादल धीरे-धीरे
मिटे गगन को चीरे-चीरे
पीर गई उर आये पी रे,
बदली द्युति मैली ।

शीतावास खगों ने पकड़े,
चहचह से पेड़ों को जकड़े,
यौवन से वन-उपवन अकड़े,
ज्वारों की लटकी है थैली ।

6. फिर नभ घन घहराये

फिर नभ घन घहराये ।
छाये, बादल छाये ।

कौंधी चपला अलक-बंध की
परी प्रिया के मुख की छवि-सी,
बून्दें सुख के आंसू ढल कर,
पृथ्वी के उर आये ।

दिवस निशा का सुखद स्वप्न है,
ज्योतिश्छाया देश लग्न है,
आतप के कुम्हलाये खुलकर
मुख-प्रसून भाये ।

उगी दूब की अति हरियाली,
गली-गली सुख-सेज बिछा ली,
प्रकृति-सुन्दरी ने शोभा के
रंग, कर दिखलाये ।

7. प्यासे तुमसे भरकर हरसे

प्यासे तुमसे भरकर हरसे ।
सावन घन प्राणों में बरसे ।

उनघी आंखों में श्याम घटा,
विद्युत की नस-नस नई छटा,
फैली हरियाली अटा-अटा
अंगों के रंगों के परसे ।

अविरत रिमझिम वीना द्रिमद्रिम;
प्रति छन रेलती पवन पश्चिम
मृदंग वादन, गति अविकृत्रिम
जी के भीतर से, बाहर से ।

8. जिधर देखिये, श्याम विराजे

जिधर देखिये, श्याम विराजे ।
श्याम कुंज वन, यमुना श्यामा,
श्याम गगन, घन-वारिद गाजे ।

श्याम धरा, तृषा-गुल्म श्याम हैं
श्याम सुरभि-अंचल दल साजे;
श्याम बलाका, शालि श्याम हैं,
श्याम-विजय-बाजे नभ बाजे ।

श्याम मयूर, कोकिला श्यामा,
कूजन, नृत्य श्याम मृदु माजे;
श्याम काम, रवि श्याम मध्य दिन,
श्याम नयन काजल के आंजे ।

श्रुति के अक्षर श्याम देखिये,
दीप-शिखा पर श्याम निवाजे;
श्याम तामरस, श्याम सरोवर
श्याम अनिल, छवि श्याम संवाजे ।

9. पारस, मदन हिलोर न दे तन

पारस, मदन हिलोर न दे तन,
बरसे झूम झूम कर सावन ।

बन द्रुमराजि साज सब साजे,
बसन हरे उर उड़े, विराजे,
अलियों, जूही की कलियों की
मधु की गलियों नूपुर बाजे;
घर बिछड़े आये मन-भावन ।

10. केश के मेचक मेघ छुटे

केश के मेचक मेघ छुटे
पलक-पल्लव पगतलों लुटे ।

सुख की इतराई आंखों में,
लगे फूल जैसे शाखों में,
मंडलाई सुगंध से नभ-
रंभा के रंग उठे ।

खिंची खसी साड़ी की मुख छवि,
कभी नहीं जो दिखा उगा रवि,
गदगद नद की भंवर-भंवर में,
दु:ख के पौर टुटे ।

11. धिक मनस्सब, मान, गरजे बदरवा

धिक मनस्सब, मान, गरजे बदरवा ।
झूले झिले, गान सरजे बदरवा ।

चीर के धनुश के तीर छुटे, छटे,
बून्द के वारि के वसन बूटे बटे,
गले के चले गायन, चरायन पटे,
पेड़ के तल, अतल, लरजे बदरवा ।

घुसे कामद शिखर, शिखर-गिरि फैल कर,
घन प्रवहमान, वन, शैल से शैल पर;
गायन ध्वनित ग्राम-ग्राम से नगर-घर
नागरी-नागरी; बरजे बदरवा ।

12. बुझी दिल की न लगी मेरी

बुझी दिल की न लगी मेरी
तो क्‍या तेरी बात बनी।
चली कोई न चलायी चाल
तो क्‍या तेरी घात बनी।

भर दी करनी से बुरी जो,
तरी डगमग कर दी,
अपने पूरे बल पार
किनारे न जो तर दी।

बुझी दिल की न लगी मेरी
तो क्‍या तेरी बात बनी।

(रचनाकाल : 19 अप्रैल, 1953)

13. शाप तुम्हारा: गरज उठे सौ-सौ बादल

शाप तुम्हारा: गरज उठे सौ-सौ बादल;
ताप न वारा, काँपे पृथ्वी के तरुदल।

हर - हर हरती समीर,
जीवन - यौवन अधीर,
चले तीक्ष्ण - तीक्ष्ण तीर,
छूटे गृह - वन के सम्बल।

नीचे - ऊपर अपार
सलिल राशि विसम्भार,
मुहर्मुह: वज्रहार,
संसृति के संहत चञ्चल।

आओ अनिमेष नयन,
करो निरामय वर्षण,
सञ्चय हे संघर्षण !
कलित साधना के शुभफल।

(रचनाकाल : 8 जनवरी, 1954)

14. फेर दी आँख जी आया

फेर दी आँख जी आया
जैसे रसाल बौराया।

रहकर मेरे दबते मन
फूटे सौ - सौ मधु गुञ्जन,
तन की छवियाँ नत लोचन,
उमड़ी, मानस लहराया।

सूखी समीर नव - गन्धित,
बह चली छन्द से नन्दित,
उग आया सलिल कमल सित,
कोमल सुगन्ध नभ छाया !

(रचनाकाल : 5 फरवरी, 1954)

  • मुख्य पृष्ठ : संपूर्ण काव्य रचनाएँ : सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला
  • मुख्य पृष्ठ : हिन्दी कविता वेबसाइट (hindi-kavita.com)
  • कहानियाँ और अन्य गद्य कृतियाँ : सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला